Մարզկենտրոն ք.Աշտարակ

         
Արագածի հարավ-ար¢ելյան եզրափեշին, Արարատի ¢ Արայի առասպելական լեռների դեմ-դիմաց, Քասախ գետի հարթակում, ծովի մակեր¢ույթից 1175 մ բարձրության վրա փռված է 11 եկեղեցիներով ¢ 111 հուշարձաններով հինավուրց Աշտարակը։ Քաղաքի պատմության ուղին ձգվում է հազարամյակների միջով։ Թե ե՞րբ է այս բնակավայրը կոչվել Աշտարակ՝ հայտնի չէ։ Տեղանվան մեկնաբանման ուշագրավ տարբեր փորձեր են կատարվել։ Քաղաքանվան բացատրության յուրովի փորձ է արել Գր.Ղափանցյանը։ Ականավոր բանասերն իր ծննդավայրի անունը առնչում է սիրո ¢ գգվանքի ասորական աստվածուհի Իշտար անվան փյունիկյան Աշտար արտահայտչաձ¢ին։ Մեկ այլ տեսակետի համաձայն Աշտարակին հարող բարձրություններում կան 4-5 հազարամյա այսպես կոչված պահակակետ-աշտարակներ (Մուղնի, Ուլատիտիկ)։ Հայ վիմագրերում աշտարակ է կոչվում անգամ խաչը (խաչքարը)՝ իբր¢ հավատի պատվար։

Հայոց աշխարհում, իրենց նախնական տեղում շատ քիչ բնակավայրեր են վերընձյուղվելով հարատեւել ու քաղաքական բոլոր կարգի դժվարությունները հաղթահարելով հասել մեր օրերը։ Աշտարակը դրանցից մեկն է։ Հնում այն մտնում էր Մեծ Հայքի Այրարատյան աշխարհի Արագածոտն գավառի մեջ։ Նկատի առնելով այս փաստը, տարածքային փոփոխություններ անելու ժամանակ մարզը կոչվեց Արագածոտն, իսկ Աշտարակ քաղաքը դարձավ ՀՀ Արագածոտն մարզի վարչական կենտրոնը։ Այն գտնվում է Եր¢անից 20 կմ. հյուսիս-ար¢մուտք, ունի 4161 հա վարչական տարածք։ Ըստ 2001 թվականի մարդահամարի արդյունքների Աշտարակ քաղաքում բնակվում է 21475 մարդ։

Աշտարակը Հայաստանի ամենաայգեվետ բնակավայրերից է, այն ամբողջովին թաղված է մրգատու ¢ խաղողի այգիների մեջ։ Հիմնականում ոռոգվում է Քասախի ջրերով։ Խմելու ջուրը ստանում է Սաղմոսավանի, Շորշորի ¢ Նազրվանի աղբյուրներից։ Քաղաքը աչքի է ընկնում 1-3 հարկանի հարմարավետ ու շքեղ առանձնատներով, բնակելի ու հասարակական արդիական շենքերով։ Այստեղ պահպանվում են միջնադարյան ոճով կառուցված մի քանի առանձնատներ։ 

Քաղաք Ապարան

Ապարանը (մինչև 1935թ. կոչվել է Բաշ-Ապարան) ըստ բնակչության թվաքանակի Արագածոտնի մարզի 2-րդ քաղաքն է։ Գտնվում է Արագած լեռան հարավային փեշերին, Երևան-Սպիտակ ավտոմայրուղու վրա, Եր¢անից 42 կմ.հեռավորության վրա։ Ծովի մակեր¢ույթից բարձր է 2010մ։ Քաղաքի վարչական տարածքը կազմում է 240 հեկտար: Հայտնի է խմելու սառնորակ ջրով, զով ու առողջարար կլիմայով։ Ամառը մեղմ է եւ զով, ձմեռը ձյունառատ եւ խիստ է: Ամռան առավելագույն ջերմաստիճանը կազմում է + 30, իսկ ձմռան նվազագույն ջերմաստիճանը` -27-30 աստիճան: Ապարանի ներկայիս բնակչությունը 1828-30- ական թվականներին Արեւմտյան Հայաստանի Ալաշկերտի, Մուշի, Վանի եւ այլ վայրերից վերաբնակվածների սերունդներն են: Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ (1914-1918) Ապարանում վերաբնակվեցին նաեւ ցեղասպանությունից փրկված հայերի շատ գերդաստաններ։ Ապարանը առաջին անգամ հիշատակում է Պտղոմեոսը (2-րդ) դար` Կասալա անվանումով։ Այն հնում կոչվել է Քասախ ¢ եղել է ( Vդ ) Գնթունի նախարարությանը պատկանող Նիգ գավառի կենտրոնը։ Այստեղ V-րդ դարում կառուցվել է Քասախի հռչակավոր բազիլիկ եկեղեցին, որը կանգուն է մինչ¢ այսօր։ Անունը հավանաբար ծագում է հայերեն ապարանք բառից։ Ապարան անունը գործածական է X-րդ դարից։ 1918թ. մայիսի 23-29-ի Ապարանի մոտ տեղի ունեցած ճակատամարտում հայկական բանակը զորավար Դրոյի հրամանատարությամբ ծանր պարտության մատնեցին թուրքական կանոնավոր զորքերին, որոնք Համամլու (Սպիտակ) եւ Ապարան ճանապարհով փորձում էին մտնել Երևան։ Իր նշանակությամբ Ապարանի ճակատամարտը չի զիջում Սարդարապատի հերոսամարտին եւ հայոց պետականության պատմության ու պետականութան կայացման մեջ ունեցել է հսկայական նշանակություն: Ապարանի հյուսիսային կողմում, մի բլրակի վրա կառուցված հոյաշեն հուշարձանը խորհրդանշում է այդ հաղթանակը։

Քաղաք Թալին

Թալինը Այրարատ նահանգի Արագածոտն գավառի հնագույն բնակավայրերից է:Թալին /Թալնա/ կոչվող հարթավայրը մտնում էր Հայաստանի Այրարատ նահանգի Արագածոտն գավառի մեջ:Թալինը ռազմական ու տնտեսական առումով կարեւոր դիրք է գրավել երկրի կյանքում: Լինելով հայոց հին մայրաքաղաքները կապող ճանապարհների եւ Այրարատի ու Շիրակի դաշտերին իշխող լեռնային բարձունքների վրա, այն մեծ դեր է խաղացել հայոց պատմության բոլոր ժամանակներում: Թալինը Կամսարական հզոր իշխանական տոհմի ոստանն էր:

Թալին անվան առաջին գրավոր տեղեկությունները վերաբերում են են Կարմիր բլուրի պեղումների ժամանակ հայտնաբերված կավե արձանագրությունների ժամանակաշրջանին: Այդ արձանագրությունները փաստում են. ՙԱրտենի լեռան մոտ ծիպայան երիտասարդները սպանել են արքայական երկու հետախույզների՚:Թովմա Արծրունին իր ՙՊատմություն Արծրունյաց տան՚ աշխատության մեջ փաստում է. ՙՋաջուռը /Արծրունին/ վերցրեց նրան /Ենանոսին/ եւ կահ-կարասիով ու ամեն տեսակ պատրաստությամբ բնակեցրեց Արագածի կողմերը` Թալին անունով գյուղում: Սա առաջինն է Բագրատունիների տոհմից, որը եկավ եւ բնակվեց Այրարատի նահանգի այս մասում՚:Այնուհետեւ Թալին անունը հիշատակում է հույն նշանավոր աշխարհագրագետ Պտղոմիեոսը` 2-րդ դարում: Թալա կամ Թելինա անունը հետագայում կրկնվում է Ղեւվոնդ Ալիշանի եւ հայ ժողովրդի պատմության ու մշակույթի այլ երախտավորների գործերում:        

 Թալինի մասին առաջին հիշատակությունները մեզ տալիս են նյութական եւ հոգեւոր մշակութային այն բազմաթիվ հուշարձանները, որոնք առատորեն սփռված են Թալինի ողջ տարածքում:Այստեղ պահպանվել են կիկլոպյան մի շարք կառույցների մնացորդներ, բերդ-շեներ, կրոմլեխներ, դամբարաններ եւ որձաքարերով կառուցված բազմաթիվ կառույցներ: Դրանք գտնվում են Հին ու Նոր Թալինների` Բազմաբերդի, Մաստարայի, Ծաղկասարի, Աշնակի, Արեգի, Դաշտադեմի եւ այլ բնակավայրերի տարածքներում: Դրանց մեջ նշանավոր է Թալինի հյուսիսային բլրի վրա գտնվող Բերդաշենը` Գյուլակ-Թափան: