…իցս մարդասիրական օժանդակություն են ուղարկել լիբանանահայ աղետյալներին, դպրոցներին ու համայնքային և այլ հաստատություններին: Սակայն Լիբանանի քաղաքացիական պատերազմը, 1988-ից Ղարաբաղյան շարժման ու ԽՍՀՄ փլուզման հետևանքով ծավալված քաղաքական ու տնտեսական իրադարձությունները ժամանակավորապես թուլացրել էին լիբանանահայ համայնքի կապերը Հայաստանի հետ: 1988-ին ԽՍՀՄ իշխանությունները դադարեցրել են Երևան-Բեյրութ օդանավային չվերթները, նվազել է Հայաստանում բարձրագույն կրթություն ստացող լիբանանահայ ուսանողների թիվը ևն: Այդուհանդերձ, լիբանանահայությունը փորձել է տարբեր միջոցներով զորակցել Ղարաբաղյան շարժմանը, Հայաստանում 1988-ի Սպիտակի երկրաշարժից հետո հանգանակել ավելի քան մեկ միլիոն ամերիկյան դոլար, որով Հայաստան է ուղարկվել 42 տոննա նպաստ (սննդամթերք, դեղորայք ևն), հիմնովին արդիականացվել է Ավանի արհեստական մարմնանդամների (պրոթեզների) գործարանը, գումար է հատկացվել Գյումրիի «Անի» թաղամասում 81 բնակարանների կառուցմանը:

1991-ին Հայաստանի անկախության հռչակումից հետո բարելավվել են հարաբերությունները լիբանանահայության հետ: 1993-ին վերաբացվել է Բեյրութ-Երևան оդանավային գիծը: Նազարյան ընտանիքի ֆինանսավորմամբ Բեյրութում կառուցվել է ՀՀ դեսպանատան շենքը: Գործում է «Հայաստան» համահայկական հիմնադրամի տեղական մասնաճյուղը: Բեյրութի հայ համայնքը կազմավորվել է XIX դ. վերջին, աստիճանաբար ստվարացել է Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո: Քաղաքային բնակչության աճին զուգահեռ Բեյրութի րնդարձակման հետևանքով ներկայումս նրա մի մասն են կազմում նախկինում քաղաքի արևելյան արվարձաններից Բուրջ Համուդ հայաբնակ թաղամասն ու Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոսության աթոռանիստԱնթիլիաս ավանը, թեև վերջիններս շարունակում են պահպանել տեղական ինքնակառավարման իրենց ուրույն մարմինները: Բեյրութում և հիշյալ արվարձաններում է բնակվում լիբանանահայերի գերակշռող մեծամասնությունը: Հայերը հիմնականում արհեստավորներ են, բանվորներ ու մանր առևտրականներ: Կան նաև խոշոր առևտրականներ, ձեռնարկատերեր, արդյունաբերողներ, մեծ թվով մտավորականներ՝ բժիշկներ, ճարտարապետներ ու ճարտարագետներ, ուսուցիչներ, նկարիչներ, երաժիշտներ, գրողներ: Բեյրութում են կենտրոնացած լիբանանահայ համայնքի ազգային հաստատությունների գերակշիռ մասը: Բեյրութի առաջին հայկական եկեղեցին՝ Ս. Նշանը, կառուցվել է 1851-ին. այժմ գործում են հայ առաքելական 8, կաթոլիկ՝ 4 և ավետարանական՝ 4 եկեղեցիներ, որոնց կից կան կիրակնօրյա դպրոցներ: Առաջին հայկական դպրոցը բացվել է 1859-ին: Ներկայումս (2003) գործում են մոտ 25 դպրոցներ, արհեստագիտական վարժարաններ, Համազգային հայագիտական բարձրագույն հիմնարկը, Հայկազյան համալսարանը: Բեյրութում են հաստատված հայ ազգային կուսակցությունների կենտրոնական մարմիններր, գործում են բազմաթիվ հայրենակցական, բարեգործական, մշակութային, երիտասարդական, ուսանողական, մարզական և այլ կազմակերպություններ, որոնք մեծ մասամբ գտնվում են կրոնադավանական համայնքների կամ քաղաքական կուսակցությունների հովանավորության կամ վերահսկողության ներքո: Կան թատերախմբեր («Գասպար Իփեկյան», «Վահրամ Փափազյան»), երգչախմբեր ու պարախմբեր: Բեյրութում առաջին հայերեն թերթը լույս է տեսել 1921-ին. ցայսօր լույս է տեսել շուրջ 200 անուն թերթ ու հանդես: Այժմ լույս են տեսնում 20-ից ավելի պարբերականներ: Կան հայկական տպարաններ:

Այնճարը հայաբնակ գյուղ է: 1939-ի վերջին Մուսա լեռան ավելի քան 6-հազարանոց հայ համայնքը, Ալեքսանդրետի սանջակի Թուրքիային կցվելուց հետո, ֆրանսիական մանդատային իշխանության հովանավորությամբ տեղափոխվել է Լիբանան և հիմնել Այնճար բնակավայրը: Վերաբնակվածների շուրջ մեկ քառորդը Լիբանանում իր կեցության առաջին երկու տարիներին զոհ է գնացել մալարիայի համաճարակին՝ մինչև որ չորացվել են շրջանում գտնվող ճահիճները: 1946-48-ի հայրենադարձության օրերին շուրջ 548 ընտանիք ներգաղթել է Հայաստան, 468 ընտանիք՝ մնացել Այնճարում: Բնակչության գլխավոր զբաղմունքը գյուղատնտեսությունն է, հատկապես՝ խնձորի արտահանումը. զարգացած է նաև արհեստաառևտրական բնագավառը: Գյուղապետն ու գյուղական խորհրդի բոլոր անդամները հայեր են: Կան 3 դպրոց, 3 եկեղեցի: Հայ առաքելական համայնքին են պատկանում Ս. Պողոս եկեղեցին (հիմնվել է 1959-ին) և ազգային Հառաջ-Գալուստ Կյուլպենկյան երկրորդական վարժարանը (1940-ից, 2001-02-ին ունեցել է 219 աշակերտ): Առաջին հայ կաթոլիկ մատուռը հիմնվել է 1939-ին, ներկայումս գործող Ս. Աստվածածին եկեղեցին՝ 1953-ին: Անարատ հղության հայ կաթոլիկ քույրերի միջնակարգ երկսեռ վարժարանը հիմնվել է 1941-42-ին (2001-02-ին ունեցել է 95 աշակերտ): 1970-90-ական թթ. գործել է նաև Աղաճանյան սանուց տունը (որբանոց): Այնճարի հայ ավետարանական եկեղեցին հիմնվել է 1939-ին. եկեղեցուն կից գործում են տիկնանց միություն, մանուկների համար կիրակնօրյա վարժարան, քրիստոնեական «Ջանից» երիտասարդական և պատանեկան ընկերակցությունները: 1939-ից գործում է հայ ավետարանական երկրորդական վարժարանը (2001-02-ին ունեցել է 311աշակերտ), որը 1949-ից ֆինանսավորում է գերմանական «Հիլֆսբունդ» միսիոներական ընկերությունը: Այնճարում գործում են ՀՀԴ կուսակցության «Կարմիր լեռ» կոմիտեն, ՀՀԴ Լիբանանի երիտասարդական միությունը (ԼԵՄ): «Շավարշ Միսաքյան», Համազգային մշակութային միության «Պարույր Սեակ» (1971-ից), Լիբանանահայ օգնության խաչի (ԼՕԽ) «Ախթամար» (1943-ից) և ՀՄԸՄ (1940- ից) մասնաճյուղերը, ինչպես նաե ԼՕԽ-ի, Հովարդ Կարագյոզյան հաստատության (1941-ից) և «Հիլֆսբունդ»-ի (1947-ից) դարմանատները:

Զահլե քաղաքում հայերը հիմնականում հաստատվել են Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին: 1918-ի զինադադարից հետո նրանց մեծ մասը վերադարձել է Կիլիկիա: Կիլիկիայի հայաթափումից հետո, սակայն, Զահլեում հայերի թիվը կրկին աճել է: 1927-ին այստեղ բնակվել է շուրջ 2 հզ. հայ: Ներկայումս (2003) նրանք կազմում են շուրջ 150 ընտանիք: Սկզբնական շրջանում զահլեցի հայ առաքելականներն իրենց կրոնական արարողությունները կատարել են հույն ուղղափառ համայնքի Ս. Նիկոլա եկեղեցում: 1929-ից գործում է Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ հայկական եկեղեցին, 1927-ից՝ Ազգային Պալրգճյան վարժարանը, 1954- ից՝ Ցուզպաշյան մանկապարտեզը, 1936-ից՝ Անարատ հղության հայ կաթոլիկ քույրերի «Սիրտ Հիսուսի» վարժարանը (ընդհատումներով), 1922-ից հայ ավետարանական վարժարանը: Հետագայում այդ վարժարանները փակվել են: Գործում է նաև հայ կաթոլիկ Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին: Զահլեում իրենց մասնաճյուղերն ունեն ՀԲԸՄ-ն (1927-ից), ՀՄՄ-ն (1927-ից), ԼՕԽ-ը (1934-ից) և ՀՄԸՄ-ն (1927-ից): 1969-ից ՀԲԸՄ Զահլեի մասնաճյուղն ունի ակումբի առանձին շենք ու մարզադաշտ: 1944-52-ին Զահլեում գործել է նաև «Բաղրամյան» մարզական միության մասնաճյուղը:

Ջիբեյլ (հնում՝ Բիբլոս) քաղաքում 1920—25-ին հաստատվել է ամերիկյան նպաստամատույցի որբանոցը, որտեղ պատսպարվել են 1500 հայ որբեր: 1928-ին այստեղ է տեղափոխվել դանիացի հայասերների ընկերության «Թռչնոց բույն» նախակրթական որբանոցը, որը 1970-ից գործում է Կիլիկիո կաթողիկոսության տնօրինության ներքո: 1928-ին Ջիբեյլում բնակվել է 40, 1934-ին՝ 25, 2002-ին՝ 20 հայ ընտանիք: Գործում է հայ առաքելական Ս. Գայանե եկեղեցին: Անցյալում ուներ առանձին հայկական նախակրթարան՝ 35 աշակերտով, որն այժմ հայկական գաղութի նոսրացման հետևանքով չի գործում. Ջիբեյլում մշտապես բնակվող հայ ընտանիքների երեխաները ևս ներկայումս կարող են հայեցի ուսում ստանալ «Թռչնոց բույն»-ում: Գործում են ՀՀԴ-ի, ՀՄԸՄ-ի և ԼՕԽ-ի (1967-ից) մասնաճյուղերը: Ջյունի քաղաքի հայ համայնքր կազմավորվել է 1920-21-ին: 1921- 1923-ին այնտեղ բնակվել է շուրջ 700 հայ ընտանիք, որոնցից շատերը տեղափոխվել են Բեյրութ և այլուր: 1920-ական թթ. Ջյունիում են պատսպարվել նաև Հայ որբախնամ ընկերության Այնթափի ազգային տեղափոխված 180 որբ : 1944-ին Ջյունիում ապրում էր 44, 1947-ին` մոտ 90, 1964-ին` շուրջ 120, 2002-ին՝ 150-20 հայ ընտանիք: Ջյունիի հայերը մեծ մասամբ առաքելականներ են: Սկզբում տեղի հայ առաքելական մատուռը ծառայում էր նաև որպես դպրոց: 1956 -ին Կյուլապի Կյուլպենկյանի բարերարությամբ հիմնվել են Ս. Հարություն եկեղեցին և Ազգային Կյուլպենկյան վարժարանը: Դպրոցը հետագայում դադարել է գործելուց: 1948-64-ին Ջյունիում գործում էր Զմմառի հայ կաթոլիկ վանքին ենթակա մի ընծայարան: Ջյունիում իրենց մասնաճյուղերն ունեն ՀՄՄ-ն (1932-ից), ՀՄԸՄ-ն (1951-ից) ու ԼՕԽ-ը:

Տրիպոլի քաղաքում շուրջ 2 հազ. հայ է հաստատվել Կիլիկիայի պարպումից անմիջապես հետո: Կյանքի ծանր պայմանները ստիպել են նրանցից շատերին արտագաղթել: 1927-ին Տրիպոլիում մնացել էր միայն 840 հայ: Մինչ այդ, հայկական երեք հարանվանություններն այստեղ արդեն հիմել էին իրենց եկեղեցիներն ու դպրոցները: Հայ առաքելականներինն էր Ս. Աստվածածին մատուռը: 1962-ին նրանք Գալուստ Կյուլպենկյան հիմնադրամի նվիրատվությամբ կառուցել են Ս. Հոգեգալստյան եկեղեցին: Ներկայումս գործում է Ազգային Խրիմյան-Նուպարյան վարժարանը (հիմնվել է 1923-ին. 2001-02-ին ունեցել է 62 աշակերտ): Վերջին տարիներին գաղութի նոսրացման հետևանքով տեղի մյուս բոլոր հայկական վարժարանները դադարել են գործելուց: Չի գործում նաև հայ ավետարանական եկեղեցին: Տրիպոլիում առաջին հայկական կազմակերպություններն են եղել «Հայ Արփի», «Ուսումնասիրաց» և «Հայ երիտասարդաց» միությունները, որոնք երկար կյանք չեն ունեցել: Տրիպոլիի ԼՕԽ-ի մասնաճյուղը հիմնվել է 1920-ական թթ. վերջին: Գործում են նաև ՀԲԸՄ-ի, ՀԵԸ-ի, ՀՀԴ-ի, ՀՄԸՄ-ի (1929-ից) մասնաճյուղերը, Համազգային մշակութային միության «Մուշեղ Իշխան» ակումբը (1992-ից):

Հայերը Թուրքիայում ապրել են շատ ավելի վաղ ժամանակներից, քան այնտեղ հաստատվել է թուրքական տարրը: Իսկ Փոքր Ասիայում թուրքերիհաստատվելուց հետո հայերն Արևմտյան Հայաստանի տարածքում կազմակերպել են ազգային կյանքը, տնօրինել իրենց սեփական և հասարակական ունեցվածքը: Թուրք-հայկական մշակութային և հասարակական հարաբերությունների ընթացքում տեղի են ունեցել մշակույթների զգալի ներթափանցումներ, մշակվել համակեցության որոշակի պայմաններ: Սակայն Օսմանյան կայսրության ստեղծումից հետո Թուրքիայում արևմտահայության վիճակը խիստ ծանրացավ: 16-17-րդ դարերիընթացքում երկարատև պատերազմներ տեղի ունեցան Թուրքիայի և Պարսկաստանի միջև: ԱրևմտյանՀայաստանը հաճախ դառնում էր ռազմական գործողությունների թատերաբեմ, որի հետևանքով քայքայվում էր նրա տնտեսությունը, մեծ զոհեր էր տալիս հայ խաղաղ բնակչությունը: 18-րդ և հատկապես 19-րդ դարերում թուրքական բռնապետությունն ուժեղացրեց ճնշումը հայերի նկատմամբ, սաստկացան ազգային և կրոնական հալածանքները: Եվ սկսվեց հայ ժողովրդի պայքարը թուրք նվաճողների դեմ, որը հատկապես նոր թափ առավ 19-րդ դարի վերջին և 20-րդ դարի սկզբին, երբ Արևմտյան Հայաստանում ծավալվեց ֆիդայական շարժումը: Այս ամենի հետևանքը եղավ այն, որ Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին (1914-1918) տեղահանվեց ամբողջ արևմտահայությունը, 1915 թ-ին իրականացվեց 20-րդ դարի մեծագույն ոճրագործություններից մեկը` Մեծ եղեռնը. ոչնչացվեցին 1,5 մլն հայեր, փրկվածները տարագիր դարձան` ցրվելով աշխարհով մեկ: Օսմանյան կայսրությանըհաջողվեց իրականացնել իր քաղաքական ծրագիրը՝ Արևմտյան Հայաստանը «մաքրել» հայերից՝ հայ ժողովրդին զրկելով իր դարավոր բնօրրանում ապրելու կենսական իրավունքից:Եվ այսօր Թուրքիայի իշխանություններից պահանջելով ճանաչել Հայոց Մեծ եղեռնը` հայերս առաջին հերթին խնդիր ունենք վերականգնելու տեղահանված ու ցեղասպանված հայության ժառանգների` իրենց պատմական բնօրրանում ապրելու և գույքային իրավունքները:

Ներկայումս Թուրքիայում բնակվում է շուրջ 60 հզ. հայ, (համշենահայերի հետ միասին 480 հզ.) որից 45 հզ-ը՝ Ստամբուլում, որտեղ և կենտրոնացած է հայ կյանքը: Թուրքիայում հայ հասարակական կյանքը կազմակերպել են ազգային, մշակութային, գրական միությունները, բարեգործական ընկերությունները, որոնցից նշանավոր են Համազգյաց, Մեսրոպյան, Արարատյան, Կիլիկյան, Ազգանվեր հայուհյաց ընկերությունները: Հայկական եկեղեցիներին կից գործում են դպրոցներ: Առաջին կանոնավոր դպրոցը հիմնվել է 1715 թ-ին Կոստանդնուպոլսում: Ներկայումս գործում են 17 հայկական վարժարաններ, որտեղ ուսուցանվում են հայոց լեզու, կրոնի պատմություն (հայ ժողովրդի պատմության դասավանդումն արգելված է): Թուրքերենի, Թուրքիայի պատմության և աշխարհագրության ուսուցիչները պարտադիր թուրքեր են:

Թուրքիայում ապրող հայերը մեծ ավանդ են ներդրել ոչ միայն հայ ազգային արվեստի, այլև թուրքական մշակույթի տարբեր բնագավառների զարգացման գործում: Թուրքիայում առաջին թատրոնի հիմնադիրը Հակոբ Վարդովյանն է, օպերայի և օպերետի ստեղծողը՝ Տիգրան Չուխաջյանը, առաջին նվագախմբի ղեկավարը՝ Գրիգոր Սինանյանը: Երկար տարիներ արքունի ճարտարապետության գլխավոր դեմքերից են եղել Պալյան ընտանիքի ներկայացուցիչները, Գ. և Կ. Օտյանները, Հ. Սերվերյանը, սուլթանների պալատական նկարիչները՝ Մանասե ընտանիքի անդամները (թուրքական արվեստում առաջին դիմանկարիչները), լուսանկարչության սկզբնավորողն էր Աբդուլլահների հայ ընտանիքը: Քանդակագործ Երվանդ Ոսկանը համարվում է Թուրքիայում քանդակագործության արվեստի հիմնադիրը:

Թուրքիայում են ապրել և ստեղծագործել հայ գրականության բազմաթիվ նշանավոր դեմքեր՝ Մկրտիչ Պեշիկթաշլյանը, Պետրոս Դուրյանը, Միսաք Մեծարենցը, Հակոբ Պարոնյանը, Երվանդ Օտյանը, Գրիգոր Զոհրապը, Սիամանթոն, Դանիել Վարուժանը,Ռուբեն Սևակը և ուրիշներ. նրանցից շատերը Մեծ եղեռնի զոհ դարձան:

Թուրքիայում առաջին հայերեն պարբերականը՝ «Լրո գիրը», լույս է տեսել 1832 թ-ին: Ներկայումս հրատարակվում են «Ժամանակ», «Մարմարա» օրաթերթերը, «Սուրբ Փրկիչ», «Լրաբեր», «Ակոս» և այլ պարբերականներ: Թուրքիան մերժում է հայերի ցեղասպանության փաստը, սակայն արդեն այն ճանաչվել և դատապարտվել է աշխարհի բազմաթիվ պետությունների ու միջազգային կազմակերպությունների կողմից:

 

Համշենցիներ (Թուրքերեն:Hemşinli), (Ռուսերեն:Амшенцы) Մահմեդական և Քրիստոնյա Հայեր

Արաբական հալածանքներից խուսափող Համամ և Շապուհ Ամատունի իշխանները 789-790-ին, Վասպուրականի Արտազ գավառից (մասամբ՝ Այրարատից), 12 հզ․ գաղթականներով տեղափոխվել և բնակություն են հաստատել բյուզանդական Խաղտիք (Խալդիա) բանակաթեմում։ Բյուզանդիայի կայսր Կոստանդին VI-ի շնորհած Տամբար վայրում Համամ իշխանը հիմնել է Համամշեն (Համշեն) ավանը, որի անունով կոչվել է գավառակը, հայ բնակչությունը՝ համշենցիներ, համշենահայեր, համշիններ։ Քաջքար լեռան հյուսիսային լանջերի և շրջակա ձորերի հետ կազմել է Համշենի կիսանկախ իշխանության կորիզը։

XV դարում հիշատակվում են Համշենի իշխան (պարոն) Առաքելը, Դավիթ Ա, Վարդը, Վեքեն, Դավիթ Բ։ Վերջինս 1489-ին պարտվել է օսմանյան թուրքերից, որից հետո Համշենի հայկական իշխանությունը դադարել է գոյություն ունենալ։ Համշենում նշանակվել է թուրք կառավարիչ, բայց գավառակի անմատչելի ձորերի հայ ձորապետները երկար ժամանակ պահպանել են ներքին ինքնավարությունը։ Գրչության կենտրոններ են եղել Սուրբ Խաչիկ հոր, Քոշտենց, Խուժկա վանքերը։ XIII դարի վերջին Համշեն է այցելել Հեթում պատմիչը, 1406-ին՝ իսպանացի դիվանագետ Կլավիխոն։

XVIII դարի վերջին - XIX դարի սկզբին ծավալվել է Համշենի հայերի բռնի մահմեդականացումը։ Դավանափոխ հայերին անվանել են «կեսկեսներ» (միաժամանակ գործածել են հայերը և թուրքերը)։ Ղ․ Ինճիճյանը հիշատակում է Համշեն գավառակի Տափ, Քոշտենց, Եղնովիտ, Ամոգվա, Միծմուն, Ժանընտոց, Մոլևինց, Ուսկուրտա, Շնիչվա, Գուշիվա, Որդնենց, Մակրևինց, Խապագ, Վիժե Վերին, Վիժե Ներքին գյուղերը, Խալա վիճակը։ Ամբողջությամբ դավանափոխվել են Համշենի, Խալայի և Վիժեի հայերը, եղնովիտցիները պահպանել են քրիստոնեական հավատը, իսկ մյուս բնակավայրերը (կրոնական առումով) ունեին խառը բնակչություն։

XIX դարում գավառակ էր Լազիստանի գավառում։ Ընդգրկել է Աթինայի և Ռիզեի միջև՝ Քաջքար-Պարխար լ-գագաթների ծովահայաց լանջերի ձորերը, որոնցից նշանավոր էին Բեյուկդերեն, Ծիվարդերեն և Քսենոսդերեն։ XIX դարի 70-ական թթ․ ուներ 33 գյուղ, 13.190 հայախոս բնակիչ։ Համշենին վարչականորեն կից էին հայաբնակ Ճեմիլ, Մարմանատ, Արտա բնակավայրերը և Խալայի վիճակը։ Համշենահայերը ապրում էին բնատնտեսական կյանքով, զբաղվում էին հացահատիկի, ծխախոտի մշակությամբ, անասնապահությամբ, արհեստներով, առևտրով։ Մինչև դարավերջը կանգուն էին նրանց եկեղեցիները։ Սակավահողության և կրոնա-ազգայնական ճնշման հետևանքով Համշենի հայերի մի մասը XIX դարի սկզբին գաղթել է Սև ծովի առափնյա շրջանները՝ Ջանիկ, Սյուրմենե, Տրապիզոն ևն։ 1877-78-ի ռուս-թուրքական պատերազմից հետո շատ համշենցիներ տեղափոխվել են Ղրիմ, Աբխազիա, Բաթում։ Դարավերջին Օրդուի և Խոփայի հայերը հաստատվել են Նիկոմեդիայում (Իզմիթում)։ Այնուհանդերձ, Համշենը մինչև XX դարի սկիզբը պահպանել է կիսանկախ վիճակը։